Historische BoekenCast

Koos-Jan de Jager is een historicus gespecialiseerd in koloniale geschiedenis en auteur van 'Oorlog zonder genade'. In het gesprek onthult hij hoe Nederlandse geestelijken militaire troepen aanmoedigden tot geweld in Nederlands-Indië. De Jager bespreekt de religieuze rechtvaardiging voor oorlog en de actieve rol van geestelijken aan het front. Hij belicht ook de aanwezigheid van geestelijken bij oorlogsmisdaden en hoe ze de Indonesische tegenstander ontmenselijkten. Dit fascinerende onderzoek onthult een schokkende kant van de koloniale geschiedenis.

Het waren andere tijden, waarin een Amerikaanse president de democratie niet ondermijnde maar vooruithielp. Natuurlijk kwam Franklin D. Roosevelts hulp aan de Europese democratie niet alleen voort uit idealisme, maar ook uit eigenbelang: een voet tussen de deur in Europa paste in het plan van Franklin D. Roosevelt en zijn diplomatieke adviseur Harry Hopkins. In Wisselwachter beschrijft Geert Mak hun politieke avontuur in Amerika en Europa, met nadruk op de rol van Roosevelts onbekende rechterhand Hopkins. ‘Ik zag tijdens mijn onderzoek steeds meer gelijkenissen met de huidige situatie in Europa, Amerika en de wereld.’Historicus en publicist Tony Judt keek met de ogen van een ‘universalistisch sociaal-democraat’ naar de twintigste eeuw. Zijn analyses waren scherpzinnig en bevatten waarschuwingen: Europa mocht de lessen van de jaren dertig en de oorlog niet vergeten. Judt stierf in 2010 en wordt nu node gemist, zegt recensent Wim Berkelaar. Hij las Judts boek De vergeten twintigste eeuw en is onder de indruk van zijn analyse van het Israël post-1967: ‘Israël kenmerkt zich door een macho-slachtofferschap. Het is een staat die maar niet volwassen wil worden en blijft hangen in een soort pubertijd van overheidswege.’

In 2001 publiceerde historicus Chris van der Heijden het boek Grijs verleden, over het zwalkende en dobberende Nederland tijdens de Tweede wereldoorlog. Nu, bijna een kwart eeuw later, verschijnt Over de rand laait vuur. Hierin vertelt Van der Heijden hoe zijn ouders uit hooggestemde verwachtingen, uit behoefte aan hiërarchie en autocratie, kozen voor het fascisme en de NSB. ‘Ik wilde voorbij het zwart-witoordeel, ik wilde de waarheid over hem vinden, als fascist, als man van zijn tijd en als vader.’Elselina Versfelt was naar verluidt een niet onaantrekkelijke Brabantse domineesdochter. Ze werd zwaar verliefd op een Franse generaal en liet haar gezin in de steek om verkleed als man met het leger van Napoleon mee te gaan. In Frankrijk werd Versfelt door haar memoires vol sensatie en foyeurisme een beroemdheid, in Nederland raakte ze in de vergetelheid. Historica Marja Verbraak schreef haar biografie, recensent Pieter van Os bespreekt die.Deze maand leest u in Historisch Nieuwsblad over de Franse omwenteling van 1830. Parijzenaren verjoegen de koning, omdat hij als een ouderwetse autocraat regeerde. Dankzij de revolutie kregen deftige burgers meer te vertellen. Maar de arme mensen die op de barricaden vochten, werden zij er ook wijzer van?

Uit nieuw onderzoek blijkt dat tijdens de Tweede Wereldoorlog veel meer Nederlanders in verzet kwamen dan altijd werd beweerd. Een nieuwe studie spreekt zelfs van één miljoen Nederlanders die zich op eigen wijze verweerden tegen de bezetter. Wie waren zij, en waaruit bestond hun verzet? Verandert onze kijk op Nederland door hun daden? Mirjam Lange vertelt over het boek Een land in verzet, dat ze samen met Paul van Tongeren samenstelde. Hij vocht voor de SS aan het Oostfront, werd een beruchte kampbeul in Amersfoort, viel voor een secretaresse, werd veroordeeld wegens oorlogsmisdaden, ontsnapte, kreeg een zoon met zijn geliefde, en schreef haar talloze brieven. Aldus luidt in grote lijnen het verhaal van Willem van der Neut, opgeschreven door Volkskrant-journalist Rik Kuiper in zijn boek Liefdesbrieven van een kampbeul. Pieter van Os laat er zijn licht over schijnen.De befaamde historicus Marc Bloch wist het in 1940 zeker: Frankrijk had de spectaculaire nederlaag tegen Duitsland aan zichzelf te wijten. De bevelvoerende generaals waren te oud, de strategie achterhaald, en het volk mentaal verzwakt. Bloch concludeerde dat als historicus en als soldaat op leeftijd die vrijwillig aan het front had meegevochten. Raymond van den Boogaard las zijn L’étrange défaite en bespreekt de klassieker.

De Britten, Canadezen en Amerikanen werden in 1945 als helden binnengehaald. Maar er zaten nogal wat schaduwkanten aan de bevrijding: denk aan de Hongerwinter, de Slag om Arnhem en de vergisbombardementen op Nijmegen en Den Haag. Militair historicus Christ Klep schreef een nieuw standaardwerk over de bevrijding, en vertelt waarom deze in Nederland langer duurde dan in andere West-Europese landen.Eeuwenlang streden homoseksuele mannen in Utrecht voor hun plaats in de samenleving. Recensent Manon van der Heijden bespreekt het boek Utrechtenaren, een queer geschiedenis. Daarin staan persoonlijke verhalen van Utrechters die zich niet aan de dominante sekse- en gendernormen hielden, en wat hun emancipatiebeweging betekende voor de rest van Nederland. Deze maand leest u in Historisch Nieuwsblad verhalen die aansluiten bij het nieuws over importtarieven en handelsoorlogen. In het verleden liepen die dikwijls uit op militair geweld, zoals bij de Varkensoorlog van 1906. Een Oostenrijks-Hongaars importverbod op varkensvlees moest de Servische economie hard raken, maar het effect was tegenovergesteld.

Tante Bertha werd ‘de moeder van het Rotterdams verzet’ genoemd. Ze was de vrouw achter een gewelddadige knokploeg en zou eigenhandig een aantal Joden hebben gered. Maar al tijdens de oorlog kwamen er barsten in haar imago. Ze zou ook Joden hebben verraden om er zelf beter van te worden. Historicus Gerard Groeneveld ontrafelde het dubbelleven van tante Bertha en schuift aan om haar verhaal te vertellen. Schrijver Jozef Wittlin was een product van de Oostenrijks-Habsburgse cultuur, die hij met veel liefde en gevoel voor melancholie beschreef. Dat deed hij onder andere in Mijn Lwów, een klein portret van Lviv. Recensent Pieter van Os bespreekt het boek. Alle mensen koesteren een diep verlangen naar vrijheid, maar zijn daar tegelijkertijd bang voor. Dat is de grondgedachte in het beroemde boek De angst voor vrijheid van psychoanalyticus Erich Fromm. Recensent Wim Berkelaar legt uit waarom dit werk uit 1941 er nog steeds toe doet.

Op het kleine stukje Hollandse aarde woonde de meest geslaagde afdruk van de menselijke soort, geloofden we in de zeventiende eeuw. Onze superioriteit bleek uit de opstand tegen de Spanjaarden, onze calvinistische aard en onze contacten met de ongeciviliseerde heidenen in de koloniën. Nederland heeft nog steeds last van een meerderwaardigheidsgevoel dat diep is verweven met racistische reflexen, aldus theologe Janneke Stegeman en letterkundige Saskia Pieterse, auteurs van het boek Uitverkoren. Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt. Een foutere familie dan de Biesheuvels was er voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Jordaan niet te vinden. Vader, moeder en dochters zaten bij de NSB, en de aangetrouwde mannen gingen zelfs bij de SS. Anne-Lot Hoek bespreekt Het verraad van de Jordaan, het boek dat Stephanie Biesheuvel over haar familie schreef.En deze maand in Historisch Nieuwsblad: de rancune van Lodewijk XIV. De Franse Zonnekoning wilde de wereld tonen dat met hem niet te spotten viel. Daarom liet hij standbeelden oprichten die zijn collega-monarchen belachelijk maakten.

Voormalig correspondent Jan van der Putten werd geboren op de dag dat Japan Pearl Harbor aanviel en de Tweede Wereldoorlog echt een wereldoorlog werd. Het was alsof hij voorbestemd was om een leven lang tussen oorlogen en revoluties door te brengen. In zijn boek Tijd van illusies plaatst hij zijn ervaringen in een grotere geschiedenis van dromende revolutionairen en meedogenloos geweld. ‘Als mij in 1978 iets zou overkomen in Argentinië, zou het Nederlands Elftal de finale niet spelen, beloofde Buitenlandse Zaken mij.’ Het duurde eeuwen voordat de Bijbel een heilig boek werd. En eigenlijk is het dat nooit geworden, zo schrijft historicus Bruce Gordon in De Bijbel. Een wereldgeschiedenis. Pieter van Os bespreekt het boek. ‘Wat mij het meest verbaasde was dat politieke denkers als Thomas Hobbes hun best deden om het boek heilig en onweerlegbaar te maken.’ De Goelag Archipel van de Russische schrijver Aleksandr Solzjenitsyn kwam in 1974 uit in Nederland en was gelijk onderwerp van gesprek. Wim Berkelaar herlas de klassieker van de auteur die met zijn latere gedachtengoed over het zieke Westen dicht tegen Vladimir Poetin aanschurkte.

Ze werd wereldberoemd als de schrijfster van dat ene boek: Kruistocht in spijkerbroek. Thea Beckman had een heel eigen genre: gewone jongens en meisjes speelden de hoofdrol in historische tijden waarin volwassenen dikwijls faalden. Haar biograaf Vivian de Gier vertelt hoe bijzonder Thea Beckman was: een gedreven vrouw met een lastige jeugd, die generaties lezers wist te inspireren. Heksen leken meestal niet op Eucalypta, de heks met een snottebel op het puntje van haar neus uit Paulus de Boskabouter. Het waren meestal vrouwen en mannen uit het gewone volk. Ze waren arm, hadden vaak lichamelijke afwijkingen en leken over buitengewone krachten te beschikken. Recensent Manon van der Heyden bespreekt het boek Heksen. Een wereldgeschiedenis in dertien heksenprocessen van Marion Gibson. Josephine Baker zou in de jaren zestig wereldberoemd worden als weesmoeder van een verzameling kinderen uit alle delen van de wereld. Voor die tijd was ze vermaard als exotische danseres en als voorvechter van gelijke rechten voor de Afro-Amerikanen in Amerika. Hoofdredacteur Bas Kromhout geeft een voorproefje van het verhaal over haar leven, dat deze maand in Historisch Nieuwsblad verschijnt.

Bij hippies denken we aan Paradiso en Fantasio. Aan de sixties met Woodstock en flowerpower. Maar in werkelijkheid waren er rond 1900 al bloemenkinderen in Europa. Ze droegen gewaden, waren herkenbaar aan hun Jezusbaard, liepen bij voorkeur op blote voeten en hadden hun eigen magies sentrum in het Zwitserse Ascona. Vlees was fout, vaccins waren verdacht en sommige hippies aten alleen kokosnoten omdat die het dichts bij de zon groeiden en dus gezonder waren. Schrijver Frank Bokern beschreef hun doen en laten en vertelt over hun vroege, eigenaardige subcultuur. Han Hollander was de radiostem van het vroege vaderlandse voetbal. Een pionier aan wie zowel Herman Kuiphof als Jack van Gelder schatplichtig zijn. Zijn leven was een succesverhaal, totdat de AVRO hem in 1940 ontsloeg omdat hij Joods was. Drie jaar later werd hij vermoord in Sobibor. Pieter van Os bespreek het ‘prachtige boek’ van voormalig radiopresentator Govert van Brakel, die het leven van Han Hollander beschrijft met veel gevoel voor voetbal, en met nog meer gevoel voor de beginjaren van de radio. Woorden doen ertoe, hoorden we afgelopen maanden vaak in het parlement. Woorden – wellicht racistische woorden – deden al een staatssecretaris en twee NSC-Kamerleden aftreden. ‘Woorden kunnen stukjes arsenicum zijn,’ zo schreef de Duitse filoloog en schrijver Victor Klemperer in zijn boek uit 1947: De taal van het Derde Rijk. Abdelkader Benali bespreekt de klassieker en vraagt zich af wat het boek ons nu te zeggen heeft.