#232 - De democratie in een existentiële crisis? Extreemrechts rukt op in Duitsland (met Beatrice de Graaf en Stefan Paas)
Feb 8, 2025
auto_awesome
Beatrice de Graaf is historicus en hoogleraar aan de Universiteit Utrecht, gespecialiseerd in extreemrechts en terrorisme. Samen met Stefan Paas, theoloog en hoogleraar aan de VU, bespreken ze de existentiële crisis van de democratie in Duitsland. Ze analyseren de groei van de extreemrechtse AfD-partij en het belang van religie in deze context. Bovendien reflecteren ze op de parallellen met Nederland en de toenemende steun voor autocratische leiders. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de toekomst van onze samenlevingen?
Duitsland bevindt zich in een democratische crisis door de opkomst van extreemrechts, wat de fundamenten van hun democratie onder druk zet.
De afname van religie en kerken heeft mogelijk bijgedragen aan het toenemend nationalisme en de invloed van de AFD in Duitsland.
De huidige situatie in Duitsland biedt leerpunten voor Nederland over het behouden van democratische waarden en het aanpakken van populisme.
Deep dives
Democratische crisis in Duitsland
Duitsland staat momenteel op het randje van een democratische crisis, vooral met de aankomende verkiezingen en de groeiende invloed van de extreemrechtse partij AFD. Veel Duitsers maken zich zorgen dat de fundamenten van hun democratie onder druk staan. Demonstraties hebben laten zien dat een aanzienlijk aantal mensen zich bewust is van de ernst van deze situatie, waarbij duizenden de straat op gingen om hun bezorgdheid te uiten. Het behoud van democratische waarden en structuren lijkt essentieel in deze turbulente tijden, wat de discussie over de toekomst van het land alleen maar relevanter maakt.
De invloed van populistisch sentiment
In zowel Nederland als Duitsland is er een toenemende steun voor populistische en autoritaire bestuursvormen, wat blijkt uit recente onderzoeken. Een kwart tot een derde van de Nederlanders blijkt open te staan voor een sterke man of vrouw die kan ingrijpen in de politieke besluitvorming. Deze steun voor autoritaire leiders reflecteert een gevoel van onvrede over de huidige politiek, vooral tijdens crisisperiodes zoals de stikstofcrisis. Deze populistische neigingen kunnen schadelijk zijn voor de rechtsstaat en democratische waarden, aangezien de meerderheid vaak veronderstelt dat zij onderdeel zijn van de 'echte' bevolking.
De rol van de kerk in de Duitse samenleving
Het Christendom heeft historisch gezien veel invloed gehad op het dempen van nationalistische sentimenten in Duitsland. De afname van kerkbezoek en de secularisatie van de maatschappij worden nu als mogelijke factoren gezien die de opkomst van de AFD bevorderen. De grote Protestantse en Katholieke kerken speelden een cruciale rol in de vorming van de naoorlogse democratie en het waarborgen van mensenrechten. De verschuiving van kerkelijke waarden naar populistische retoriek suggereert dat de kerken minder invloed hebben op het politieke spectrum dan voorheen.
De gevolgen van extreem rechts
De AFD heeft zich gepositioneerd als een belangrijke speler binnen de Duitse politiek en is opgekomen voor extreemrechtse standpunten. De partij heeft voor het eerst de kans om de tweede grootste partij in Duitsland te worden, wat een grote zorgen oproept bij de gevestigde partijen en de burgers. Hun visie op deportatie van buitenlanders en een exit uit de EU zijn in directe tegenstelling tot de democratische waarden waar Duitsland ooit op is gebouwd. Dit vormt een significante uitdaging voor de Duitse samenleving, die met deze radicale meningen moet omgaan.
De complexiteit van bureaucratische systemen
Een terugkerend probleem in Duitsland is de complexe bureaucratie die de noodzaak van effectieve autoriteiten belemmert. Geweldsincidenten waar asielzoekers bij betrokken waren, worden vaak gebruikt als argument voor strenger beleid, maar worden tegelijkertijd gefrustreerd door inefficiëntie binnen het systeem zelf. Dit komt voort uit de 16 verschillende deelstaten en hun variërende beleid, wat leidt tot een gebrek aan samenhang. De uitdaging is dus niet alleen het migratieprobleem, maar ook de bureaucratische falen die doorlopende crises in verschillende gebieden verder verergeren.
Lessen uit Duitsland voor Nederland
De huidige democratische situatie in Duitsland biedt waardevolle lessen voor Nederland, vooral als het gaat om het handhaven van democratische waarden. Het idee van een weerbare democratie, met duidelijke regels voor partijverbod wanneer deze antidemocratisch zijn, kan ook toegepast worden om populistische tendensen te beperken. Het is essentieel dat Nederland leert van de fouten uit het verleden en ervoor zorgt dat de democratie zich niet van binnenuit laat ondermijnen. Het behoud van een krachtige, democratische rechtsstaat is cruciaal om de stabiliteit van de samenleving te waarborgen.
Verkeert de democratie – en daarmee onze samenleving – in een existentiële crisis? Een crisis die raakt aan de fundamenten, misschien wel de levensbeschouwing waarop alles is gebaseerd?
Er is in Nederland en wereldwijd van alles aan de hand maar vandaag zoomen we in op onze buren: Duitsland. Een belangrijk land, onze belangrijkste handelspartner, en cultureel zijn we verwant.
Maar Duitsland staat op de rand van een democratisch kantelpunt. Dat heeft alles te maken met opkomend nationalisme en extreemrechts – met name door de partij AfD, Alternative für Deutschland, die een opmars doormaakt. En met de verkiezingen over twee weken, houden veel Duitsers hun adem in: hoe gaat dit aflopen? Dit weekend gingen er honderdduizenden Duitsers de straat op om te demonstreren tegen samenwerking met de AfD.
Erg interessant, zeker voor ons, want religie is ook een factor. Een factor die bovendien vaak over het hoofd wordt gezien. Is het zo dat het christendom en de kerk in Duitsland lange tijd het nationalisme wisten te dempen? Is er een link tussen de leegloop van de kerk en de opmars van het nationalisme?
Welke lessen kunnen we leren van de situatie in Duitsland over hoe we ons kunnen opstellen in deze turbulente politieke tijd?
David Boogerd in gesprek met het Ongelooflijke Duo: historicus Beatrice de Graaf, hoogleraar aan de Universiteit Utrecht, en theoloog Stefan Paas, hoogleraar aan de VU in Amsterdam en de Theologische Universiteit Utrecht
En belangrijk nieuws! We gaan weer live met De Ongelooflijke! Samen met Beatrice en Stefan zijn we woensdagavond 9 april live in De Reehorst in Ede. Kaarten zijn te boeken via eo.nl/ongelooflijke.
