Psychiatrie: lapmiddel van de neoliberale samenleving? Met Esther van Fenema, Damiaan Denys en Jim van Os
Feb 7, 2025
auto_awesome
In deze aflevering zijn Esther van Fenema, acute psychiatrie-expert en auteur, Damiaan Denys, filosoof en hoogleraar psychiatrie, en Jim van Os, voorzitter van de divisie hersenen van het UMC Utrecht, te gast. Ze bespreken de impact van neoliberalisme op psychisch lijden en de rol van psychiatrie. Is euthanasie een oplossing voor jongeren met psychisch lijden? Ze pleiten voor collectivistische benaderingen en benadrukken eenzaamheid als probleem. De invloed van sociale verbindingen en de zin van het leven in onze moderne maatschappij komen ook aan bod.
De druk van de neoliberale samenleving leidt tot een toenemende afhankelijkheid van psychiatrische zorg, terwijl sociale factoren vaak worden genegeerd.
Herstel in de psychiatrie omvat niet alleen symptoombestrijding, maar ook het vinden van zingeving binnen een sociale context.
Er is een groeiende behoefte aan collectieve benaderingen in de geestelijke gezondheidszorg, geïnspireerd door succesvolle initiatieven in andere landen zoals IJsland.
Deep dives
Psychiatrie in de neoliberale samenleving
De huidige psychiatrie wordt beïnvloed door de neoliberale samenleving, waarbij individuen vaak worden gezien als autonome eenheden die hun eigen succes moeten realiseren. Dit leidt tot een onrealistische druk op mensen om te voldoen aan bepaalde normen, waardoor zij zich eenzaam en onvoltooid voelen. Psychiatry lijkt in deze context te functioneren als een soort redder voor de individuen die deze druk niet aankunnen, maar vraagt zich af welke rol de psychiatrie daadwerkelijk zou moeten spelen. De behoefte aan een herbezinning op de psychiatrie wordt steeds urgenter, omdat de focus te veel op het individu ligt en de sociale context wordt verwaarloosd.
De impact van individualisme
De druk op individuen om zichzelf te realiseren en te concurreren met anderen is een belangrijk aspect van de neoliberale geestelijke gezondheidszorg. Psychiatrische aandoeningen worden vaak gedefinieerd in termen van afwijking van een norm die steeds meer individualistisch van aard is. Dit leidt ertoe dat mensen hun klachten internaliseren, waarbij de sociale component van hun lijden wordt genegeerd. De psychiatrische praktijk zou kritischer moeten zijn ten opzichte van deze norm en zicht moeten hebben op de sociale en contextuele factoren die bijdragen aan psychologisch lijden.
Collectiviteit als oplossing
Onderzoek laat zien dat de oorzaken van psychisch lijden vaak collectivistisch van aard zijn, wat een vernieuwde focus op sociale oplossingen vereist. Dit houdt in dat de psychiatrie zich niet alleen moet richten op symptomatische behandelingen, maar ook op het verbeteren van de sociale context van patiënten. Voorbeelden uit andere landen, zoals IJsland, waar collectieve initiatieven hebben geleid tot verbeterde geestelijke gezondheid van jongeren, tonen aan dat dergelijke benaderingen effectief kunnen zijn. De uitdaging ligt in het overstappen van een individuele naar een collectieve benadering in de geestelijke gezondheidszorg.
Herstel en betekenisgeving
Het begrip herstel binnen de psychiatrie moet verder worden uitgebreid dan alleen het verminderen van symptomen; het gaat ook om het vinden van betekenis in het leven. Mensen die psychische problemen ervaren, hebben baat bij het verkennen van hun plaats binnen een sociale context en het creëren van betekenisvolle verbindingen. De verhalen van mensen die spirituele of existentiële vragen verkennen, illustreren dat herstel vaak gepaard gaat met persoonlijke groei en nieuwe perspectieven. Het is cruciaal dat behandelmethodes oog hebben voor deze diepere lagen van de menselijke ervaring, in plaats van alleen als een technische oplossing te fungeren.
De rol van de GGZ en de toekomst
De GGZ staat voor de uitdaging om zich aan te passen aan de complexiteit van geestelijke gezondheidsproblemen in een neoliberale samenleving. Het huidige systeem bevordert vaak medicamenteuze behandelingen en functioneert als een 'markt' die is gericht op diagnose en behandeling, zonder voldoende oog voor de bredere sociale context. Juist de nabijheid en langdurige relaties in de zorg kunnen bijdragen aan betekenisvolle verandering. De discussie over wie bevoegd is om zorg te verlenen en hoe dat kan worden georganiseerd, is essentieel voor de toekomst van de geestelijke gezondheidszorg.
Wie niet meer mee kan draaien in de neoliberale ratrace, belandt al gauw bij de therapeut. De wachtlijsten in de psychische zorg worden alsmaar langer. Voor psychiaters lijkt het dweilen met de kraan open. Maar zouden psychiaters wel moeten dweilen? We gaan in gesprek met psychiatersEsther van Fenema, Damiaan Denys en Jim van Os.
We bespreken de rol van individualisering, eenzaamheid en zingeving in het moderne leven en onderzoeken hoe de psychiater zich daartoe verhoudt. Is het tijd voor een tweede beweging van antipsychiatrie, met minder nadruk op diagnoses en medicatie en meer aandacht voor de gedachte dat lijden soms bij het leven hoort?
Een voorbeeld van een debat waarin deze vraag op scherp wordt gezet is de discussie rondom euthanasie. Het aantal euthanasieverzoeken van jonge mensen die psychisch lijden maar niet terminaal zijn, neemt de afgelopen jaren toe. Een ontwikkeling die tot discussie leidt bij psychiaters. Jim van Os schreef in Trouw: ‘Wat begon als een middel om humane stervensbegeleiding te bieden, dreigt te verworden tot een manier om jongeren die niet in de neoliberale maatschappij passen, de dood in te jagen.’