Over het verdwijnen van rituelen – Byung-Chul Han #boekencast afl 123

Vandaag bespreken we het boek Over het verdwijnen van rituelen van Byung-Chul Han. De ondertitel is, een topologie van het heden. We bespraken eerder zijn boek Infocratie. Jitske Kramer en Danielle Braun (antropologen) hebben het ook regelmatig over het belang van rituelen zoals in het nieuwste boek van Jitske, Tricky Tijden. Dit boek kregen we van uitgever Ten Have / De Nieuwe Wereld. Dank daarvoor. Byung-Chul Han (wikipedia) is hoogleraar aan de universiteit voor de kunsten in Berlijn.  Koreaans-Duits filosoof en schrijver. Zijn werk draait voornamelijk om kritiek op het neoliberalisme en de invloed daarvan op de samenleving en het individu. Byung-Chul Han studeerde metaalkunde aan de Universiteit van Korea in Seoul voordat hij in de jaren 80 naar Duitsland verhuisde om filosofie, Duitse literatuur en katholieke theologie te studeren in Freiburg im Breisgau en München. Veel van Han's werk wordt gekenmerkt door een onderliggende bezorgdheid over de situatie waarin mensen verkeren in de snelle, technologisch gedreven staat van het late kapitalisme. Er stond april 2025 een uitgebreid artikel over Han in De Groene: De filosoof van het feest. De hoofdstukken in het boek zijn: Productiedwang Authenticiteitsdwang Sluitingsrituelen Feest en religie Spel op leven en dood Einde van de geschiedenis Rijk der tekens Van het duel naar de droneoorlog Van mythe naar dataïsme Van verleiding naar porno Productiedwang Rituelen kunnen we zien als symbolische technieken om ergens in thuis te raken. Ze maken de tijd bewoonbaar. Ze verlenen het leven stabiliteit. Productiedwang destabiliseert het leven door het duurzame af te breken. Het neoliberalisme buit de moraal uit. Via waarden zijn we niet betrokken op de gemeenschap, maar op het eigen ego. Het gevoel van leegte drijft de communicatie en de consumptie aan. Iedereen produceert zichzelf om meer aandacht te genereren. Symbolen staan stil. Informatie bestaat door te circuleren. Authenticiteitsdwang Een performancemaatschappij. Een maatschappij van intimiteit en zelfontblooting. Een erosie van de publieke ruimte. Zij valt uiteen in private ruimtes. Sluitingsrituelen Levenslang leren staat geen afsluiting toe. Het betekent niets anders dan een leven lang produceren. Ego’s die zichzelf als ondernemers van de bv-ik vrijwillig uitbuiten. De globale markt en de digitale netwerken schaffen plaatsgebondenheid af. (non-plaats) Het verhaal is besloten en kent een begin en einde. Informatie is additatief. Onophoudelijk. Rituelen geven vorm aan belangrijke overgangen in het leven. Zonder deze rituelen sjesen we door. Feest en religie De sabat is niet om tot rust te komen van de arbeid. Het staat los van de arbeid. Het is een feest van rusten en beschouwen. Hogeschool - vrije tijd op een hoog plan. Maar vandaag is het het een productiue centrum van menselijk kapitaal. Ze verzorgt opleidingen in plaats van aan vorming te doen. kapitalisme - geld werkt individualisering en isoloment in de hand. Het verhoogt mij individuele vrijheid door mij van een persoonlijke band  met anderen te bevrijden. Het kapitalisme is niet narratief. Het vertelt niets. Het telt alleen. Wat herwonnen moet worden is de contemplatieve rust. Spel op leven en dood Het sterke en het zwakke spel.  Het kapitaal werkt als een garatie tegen de dood. Je kan anderen voor je laten werken, en dus tijd kopen. Oneindige hoeveelheid kapitaal wekt de illusie van een oneindige tijd. (angst voor de dood). Zelfmoord tot iets moois. Levenskunst betekent aan jezelf ontsnappen. Einde van de geschiedenis Rijk der tekens Van het duel naar de droneoorlog Van mythe naar dataïsme Van verleiding naar porno Het is misschien wel het opvallendste aan zijn werk: de complete afwezigheid van een ‘ik’. Nooit haalt Han een herinnering op, nooit vertelt hij een anekdote. Waar de hedendaagse cultuur gedomineerd wordt door persoonlijke verhalen, liefst echt gebeurd, liefst zo dicht mogelijk op de eigen huid, vlakt Han zichzelf juist weg. Maar dit is dan ook een van de symptomen van het laatkapitalisme dat hij in al zijn boeken zo vurig bestrijdt. https://www.groene.nl/artikel/de-filosoof-van-het-feest  Volgens eigen zeggen is hij extreem lui en schrijft hij slechts drie zinnen per dag. Dat doet hij ’s nachts. Het is haast onmogelijk om die enorme productiviteit bij te houden, maar dat hoeft gelukkig ook niet, want een paar uitzonderingen daargelaten lijken alle boeken op elkaar. Steeds weer haalt Han dezelfde denkers aan: Benjamin, Foucault, Heidegger. Steeds weer gebruikt hij dezelfde zinnen en dezelfde perenboom waaronder ooit een gezamenlijk verhaal werd gezongen. Wat verschilt is alleen de invalshoek: of Han het leven onder laatkapitalisme fileert vanuit bijvoorbeeld de liefde, digitalisering, het verdwijnen van verhalen, van rituelen of de drang tot transparantie.  onder de schijn van vitaliteit voeden we een systeem van eindeloze productie, prestatie, groei en een ‘willekeurige, kankerachtige woekering’. De wereld heeft een verkeerde afslag genomen, zegt hij in het interview, en daarom beweegt hij zich nu in de tegenovergestelde richting. ‘Achteruit leven’, noemt hij het. ‘De mens stikt zowat in wat hij zelf aan het doen is.’ Wat volgens Han daarom nodig is, is stilstand. Een overgang van handelen naar zijn. Want pas in de inactiviteit worden we de grond waarop we staan gewaar en de ruimte waarin we ons bevinden. Pas dan schakelt het leven ‘over op zijn contemplatieve modus en pendelt terug naar zijn geheime zijnsgrond’. De sabbat is ook nooit een rustdag na de scheppingsdaad geweest waarop God zogezegd op adem komt, stelt Han. Nee, die rust vormt de essentie, is de kern van de schepping. Daarom is de rust, de inactiviteit, ook goddelijk: ‘Als we rust ondergeschikt maken aan werk, negeren we het goddelijke’. Het is daarom niet genoeg om voorzichtiger met de aarde als hulpbron om te gaan: ‘We hebben een compleet andere relatie met de aarde nodig. We moeten haar haar magie, haar waardigheid teruggeven. We moeten het vermogen tot inactiviteit herontdekken, het vermogen om niet te handelen.’  Contingentie gooit de boel open, en vormt bovendien een noodzakelijke inspiratiebron voor verzet. Als kapitalisme immers ergens op teert is het wel het idee dat het niet anders kan, dat dit nu eenmaal het beste systeem van alle slechte is, capitalist realism, Tina (there is no alternative). Opvallende lessen uit het boek voor ons: 00:00 intro - een eerste indruk van het boek - 03:00 Het boek geeft me de tijd en vragen voor introspectie, waar ben ik mee bezig? 04:00 Een filosofisch boek dat behapbaar is, elke zin is raak. 05:00 Dat je drie boeken per jaar kunt publiceren door niet meer dan 3 zinnen per dag te schrijven. 06:00 Rituelen als een symbolische techniek om ergens in thuis te raken. Je maakt hiermee de tijd bewoonbaar. Productiedwang ziet geen nut in deze rituelen waardoor het leven destabiliseert. 07:00 Rituelen is tijd die je verkwist volgens de neoliberalen. 09:00 We leven in een performance maatschappij, iedereen performt zichzelf. Permanent produceren van dingen. Het speelse verdwijnt uit de cultuur. 12:00 Ego’s die zichzelf als ondernemers van de BV ik vrijwillig uitbuiten. 12:30 We vertellen geen verhalen met een duidelijk begin en een einde. We delen informatie en dat is niet narratief maar additief. Terwijl verhalen eenvoudiger te onthouden zijn. 18:00 Vroeger was consumptie niet belangrijk. Tussen het oogsten en verzamelen door werden er vele feesten gevierd. Dat was een uitdaging bij de industrialisatie, de mensen kenden geen traditie van het gedisciplineerd elke dag ergens in de fabriek verschijnen, ze kwamen als ze weer geld nodig hadden. 23:00 De invloed van taal op hoe we over dingen denken. 24:00 Met poëzie creëer je ruimte om aan reflectie te doen, de ruimte om iets anders te doen, en taal en spel speelt daar een belangrijke rol in. 28:00 In de huidige oorlogsvoering op afstand (drones) achter een computerscherm is niet gelijkwaardig. Je kunt elkaar niet in de ogen kijken en morele keuzes maken. 34:00 Door nieuwe techniek te gebruiken amputeer je eigenlijk telkens ledematen (de auto amputeert je benen bijvoorbeeld). Zou het gebruik van AI een amputatie van het brein kunnen zijn? Bronnen die we genoemd hebben Infocratie - Byung-Chul Han Jitske Kramer Danielle Braun Het zijn tricky tijden – Jitske Kramer Profiel: Byung-Chul Han - De filosoof van het feest - De Groene Hannah Arendt Hartmut Rosa Hans Schnitzler De wereld van Sofie David Graeber Matsuo Basho Cees Nootenboom Georg Wilhelm Friedrich Hegel Perikles Søren Kierkegaard De Vier weken Reset van Oliver Burkeman Luister naar deze aflevering Beluister hier ons gesprek over het boek Over het verdwijnen van rituelen. Een heerlijk boek, compact, tot de kern en waardevol. Je gaat het nu van rituelen zien en hoe en waarom ze worden afgebroken. In een halfuur delen wij dit boek met jou. Een halfuur met kennis die je tot je neemt terwijl je wandelt, loopt of rijdt, bijvoorbeeld. Video van deze aflevering Bekijk ons gesprek op video https://youtu.be/-wT62LGIKoY https://youtu.be/-wT62LGIKoY In deze aflevering bespreken we het boek Over het verdwijnen van rituelen. Een geweldig boek. Het is kort, krachtig, en de zinnen zijn mooi vormgegeven. Zo mooi opgeschreven. Alleen al daarvoor zou het goed zijn om dit boek te lezen. Als je een beetje zou kunnen lenen van zijn manier van schrijven, in je eigen schrift, dan denk ik dat het een feest wordt. Verder geeft het reflectie over waar we mee bezig zijn, met Byung-Chul Han's bekende afkeer van het neoliberalisme. Transcript Erno Hannink: [00:00:00] Welkom in de nieuwe ondernemers boekencast aflevering nummer 123.