Podcast Filosofie Centre Erasme 16 SEP 2021
Denker: Slavoj Žižek (° Ljubljana, 21 maart 1949)
Gast: Marc de Kesel (bijzonder hoogleraar Theologie, mystiek en moderniteit (Univ Nijmegen)
Podcast inleiding:
“Ideologie is precies hierom sterk, omdat het niet langer als ideologie wordt ervaren.”
Op deze manier drukt de hedendaagse filosoof Slavoj Žižek uit dat ideologiekritiek zich ook altijd moeten richten op de ideologie van waaruit zij zelf voortkomt.
Welke rol speelt de negatie die zichzelf ondermijnt, in het denken van Žižek?
Waarom betrekt hij film en populaire cultuur in zijn werk?
En als je alles ontkent, waar kom je dan uiteindelijk op uit?
Te gast is Marc de Kesel Presentator: Allard Amelink (AA) Sidekick Judith Zweistra (SK)
De denker die centraal staat is Žižek.
---------------
Een hedendaags Sloveens filosoof, promoveerde op Hegel.
Een flamboyante persoonlijkheid, een soort superster in de filosofie, te gast in zowat alle grote universiteiten van de wereld, met bijnamen als "Elvis of cultural theory", "the most dangerous filosofor in the West", "the beast!"
Ik denk dat hij zijn populariteit te danken heeft aan zijn optreden, de manier waarop hij een podium tot leven kan brengen. Hij is op zijn manier een stand-up comedian, niet wars van provocatieve uitspraken; zijn lezingen doorspekt met allerlei grappen, met verwijzingen naar films, die ook voortdurend over de heel concrete actualiteit spreekt en altijd in stellige vorm. Je kunt zich tot hem verhouden omdat hij niet de filosoof is die zich uitput in nuances. Neen, hij gooit er zich in en hij heeft heel graag dat het publiek "oeh, bah" zegt, "neen dit niet!" (SK) Hij zweet daarbij heel veel? Juist, zijn performance is van die aard dat hij lichamelijk bijzonder performant aanwezig is in die zin dat hij zich quasi mutileert. Hij slaat voortdurend op zijn voorhoofd, slaat op zijn linker schouder... en in zijn oksels zie je navenant zijn lezing vordert de zweetproductie toenemen...
AA: Een gevaarlijke denker, in die zin dat hij heel spannende dingen denkt? In ieder geval is hij ervan overtuigd dat het denken sowieso gevaarlijk is, in die zin dat het denken door (dit is zijn Hegelianisme) negatie getekend is en die negatie moet zichzelf opzoeken, die negatie heeft de neiging zichzelf te negeren (typisch voor Hegel) maar tegen die tendens in gaat hij die negatie harder maken. Hij gaat daar denken waar het ondenkbaar wordt wat je denkt, want daar precies gebeurt het denken.
AA: negatie, wat moet ik mij daarbij voorstellen?
Voor ik theoretisch wordt, moet ik eerst verduidelijken dan ondanks zijn ster-allure, is de man een zeer ernstige filosoof en lijdt hij eigenlijk (weet ik van hem persoonlijk) onder zijn imago. Hij wil eigenlijk niet liever dan gewaardeerd worden als een 100% saaie filosoof. Ik heb hem vaak ontmoet in de jaren 90 begin 2000, toen was hij met Shelling bezig en hij was kwaad dat het weer over die moppen en filmen zou gaan, terwijl hij het over Shelling wilde hebben, maar hij durfde dat niet goed en is toch aan dat imago blijven kleven.
Bibliografie (dat zegt wel iets over hem): hij is geboren in 1949 in Ljubljana en is daar zijn hele leven blijven wonen (ook al zit hij de helft van het jaar in alle uithoeken van de wereld).
Hij is door en door product van de universitaire cultuur, dus hij is een hard-core scholar.
Joegoslavië heeft met hem wel iets te maken: in zijn opleiding in de jaren 70-80 volgt hij en bekwaamt hij zich in de filosofie in Ljubljana (toen een deel van Joegoslavië) en wordt hij aan den lijve geconfronteerd met het totalitaire systeem, in zijn zachtere vorm (geen Stalinisme) van Tito, maar die is een communist en het communisme heeft een totalitaire vorm (ondanks alle menselijkheid die men binnen dat spectrum van totalitarisme kan aangeven) en dit heeft hij aan den lijve ondervonden en dit heeft op hem toch grote indruk gemaakt omdat hij gewaar werd dat filosofie samenhangt met kritiek, werkt ook in begin op Marxistische kritiek, komt eigenlijk uit de Frankfurter Schule en uit Adorno maar dit kun je in een communistisch land niet tegen gaan, omdat Adorno Marxistisch is, dat wel, maar hij wordt wel gewaar dat er iets niet klopt daarin: dat vrijheid van denken en ideologie op elkaar instaan en dus is zijn hele denken tot vandaag getekend door ideologie-kritiek (dit is zijn punt). In Joegoslavië uiteraard (daar komt hij uit), maar ook het Westen heeft zijn ideologie, ook het idee dat we buiten of voorbij de idelogie zijn (wat Blair nog onlangs verkocht heeft in New-York op een of andere vergadering). Het idee "buiten de idelogie te staan" is door en door ideologisch. Dat heeft hij wel door. Maar hij heeft tegelijkertijd door dat het daarom, ook voor de criticus van de ideologie niet echt eenvoudig is om buiten de idelogie te gaan staan. Dit maakt het natuurlijk moeilijk. Dat is wat het Marxisme, dat hij in zijn systeem in Joegoslavië heeft meegemaakt, wel beweert: het Marxisme beweert kritisch te zijn ten aanzien van de Westerse neo-liberale (in die tijd nog liberale) kapitalistische ideologie, maar dacht wel zelf die ideologische strijd voorbij te zijn op basis van Marx.
(AA) Zijn er überhaupt echt ideologieën die zichzelf ontegensprekelijk als ideologie bestempelen; misschien is het haast inherent aan ideologie, "iedereen is ideologisch behalve ik".
Dit is het uitgangspunt van Žižek: dat het daar niet aan ontsnapt; m.a.w. (en dit maakt hem tot een zeer actueel denker) filosofisch gezien op geen enkele manier te negeren, omdat hij aan ideologie-kritiek doet vanuit het besef dat je niet uit de ideologie kunt .
Dit is nieuw. Dit heeft ten aanzien van Plato, die de uitvinder is van de ideologie-kritiek, je had kritiek maar buiten de grot waarin je zit, heb je wel een ankerpunt voor je kritiek want je gaat buiten de grot de waarheid vinden. Neen, in de 20ste eeuw hebben we door: we zitten in de grot, we leven in een wereld van schijn, we moeten die schijn bekritiseren, maar we hebben niet meer de luxe om een strand te hebben waarop we buiten dat element van de leugen kunnen rustig zonnen in het schijnsel van de zon die de waarheid is. Dit hebben we niet meer.
In die zin is dit ook interessant ivm het monotheïsme (ik heb veel in het monotheïsme gewerkt). Als we vandaag in religie moeten geïnteresseerd zijn is het daarom. Met name: wat is monotheïsme? in de grond een religie-kritische religie. Als ge Jesaja, leest: "houdt niet van offers", "uw gebeden, ze stinken", hou op met uw religieus gedoe....", "de weduwe en de wees, die moeten gerespecteerd worden".
Het monotheïsme, onze religie, is een religie-kritische religie. We hebben dit vergeten. We denken dat religie zingeving is, niets van aan. Kritiek is dit. Kritiek op de religie binnen de religie. Dit is historisch gezien zeer interessant met duizenden jaren traditie om over na te denken en in die schuit zitten wij.
Žižek is vaak bezig geweest met religie. Zeker na zijn wende die hij in 1997 met Badioumaakt; als Badiou een boekje schrijft over Paulus en iets ontdekt van het waarheidsdenken in Paulus en het universele karakter van de waarheid herdefinieerd ziet bij Badiou, doet dit iets met hem: hij zal terug die monotheïstische traditie in het christendom opnemen om (altijd hetzelfde) aan ideologie-kritiek te doen. Hij doet niet anders.
(SK) misschien goed om naar die negatie terug te gaan?
Misschien toch nog één bibliografisch punt over de ideologie: hij vertelde in zijn eerste boeken vaak de volgende story: toen hij jong was, was hij intellectueel en was er natuurlijk de verleiding om een partijkaart te hebben, want als je een partijkaart hebt, heb je een baan verzekerd bij de univer...