Betrouwbare Bronnen
502 – Schipperen, laveren, boot afhouden en bakzeil halen. De Haagse ambtelijke top tijdens de Nazi-overheersing
Episode guests
Podcast summary created with Snipd AI
Quick takeaways
- Topambtenaren in Nederland stonden tijdens de Duitse bezetting voor morele dilemma's over loyaliteit aan de bezetter of hun verantwoordelijkheid naar de bevolking.
- De vlucht van de regering naar Londen resulteerde in een machtsvacuüm waarin ambtenaren als een 'schaduwregering' fungeerden, wat hun rol op de proef stelde.
- Er ontstond administratief verzet onder ambtenaren die probeerden samenwerkingen met de Duitsers te vermijden om niet als collaborateurs te worden gezien.
- De Jodenvervolging en de druk vanuit Berlijn zorgden voor toenemende spanningen tussen ambtenaren en de Duitsers, wat leidde tot ethische en existentiële crises.
Deep dives
De rol van de topambtenaren tijdens de bezetting
Tijdens de Duitse bezetting moesten topambtenaren in Nederland zonder duidelijke instructies hun werk voortzetten. De regering was naar Londen gevlucht, waardoor deze ambtenaren verantwoordelijk werden voor het draaiende houden van de staat. Ze stonden voor moeilijke ethische keuzes, waarbij ze moesten balanceren tussen loyaliteit aan de bezetter en hun verplichtingen tegenover de Nederlandse bevolking. Dit leidde tot conflicten over in hoeverre zij de bezetter moesten steunen zonder het volk te benadelen.
De worsteling met morele dilemma's
Topambtenaren ervaarden ernstige gewetensconflicten over hun loyaliteit en verantwoordelijkheid. Ze moesten beslissen hoe ver ze mochten gaan in hun samenwerking met de Duitsers, zonder dat ze zichzelf als collaborateurs zagen. In gesprekken kwam naar voren dat ambtenaren zich soms moesten uitspreken om de belangen van scholen en onderwijs te beschermen, wat hen in conflicten met de bezetter bracht. Deze morele vraagstukken blijven relevant voor ambtenaren in tijden van crisis en machtsverschuivingen.
Het effect van de bezetting op de publieke dienst
De bezetting leidde tot een verschuiving in de rol van ambtenaren in Nederland, waarbij hun verantwoordelijkheden en ethische grenzen op de proef werden gesteld. Als de democratische verhoudingen wegvielen, ontstond er een 'schaduwregering' van topambtenaren die een grote invloed op het dagelijks leven van burgers behield. Ondanks de druk om te collaboreren, waren er ambtenaren die probeerden zichzelf staande te houden en de relatie met de bevolking te waarborgen. Dit resulteerde in een interne strijd over wie het meest principieel kon blijven in een onhoudbare situatie.
De invloed van het Duitse regime op de ambtenarij
De Duitsers stelden een civiel bestuur in en misten aanvankelijk een militair ooit als in andere landen, waardoor ambtenaren zich tijdelijk geaccepteerd voelden. Deze constructie maakte het voor secretarissen-generaal mogelijk om hun ambt en boodschappen door te zetten. De Duitsers kwamen met een plan waarin ze de topambtenaren zagen als een brug naar de Nederlandse samenleving, wat de ambtenaren in hun positie versterkte. Maar gedreven door de angst voor de NSB, wilden ze ook hun onafhankelijkheid behouden, zodat ze geen medeplichtigen zouden worden aan de machtsverschuivingen.
Het bestuurlijke verzet en de burgerplicht
Veel ambtenaren in Nederland wilden naar behoren blijven functioneren en de bestuurlijke chaos beheersen. Dit leidde tot een soort administratief verzet, waarbij ambtenaren maatregelen verhinderden die hen als collaborateurs zouden kunnen labelen. De minister-president, Gerbrandi, riep hen op om te blijven strijden voor hun medeburgers en instellingen te beschermen tegen de bezetter, en dit leidde tot gemengde reacties binnen de ambtenarij. Terwijl sommigen deze oproep als een morele verplichting zagen, wilden anderen gewoon hun functie behouden in wat zij als een onzekere situatie beschouwden.
De Jodenvervolging en de rol van ambtenaren
De Jodenvervolging in Nederland vormde een diepgaande crisis voor de topambtenaren, die steeds meer onder druk kwamen te staan om te collaboreren met de Duitsers. Hoewel velen de ernst van de situatie inzagen, bleef de bureaucratische logica doordringen, waardoor ambtenaren vaak meer bezig waren met procedureregels dan met morele overwegingen. Dit leidde tot ernstiger en tragisch verzet wanneer ze probeerden hun rollen als ambtenaren te combineren met hun verantwoordelijkheden jegens hun medeburgers. De impact van hun beslissingen, en de bereidheid of weigering om te handelen, heeft blijvende gevolgen achtergelaten voor de Nederlandse samenleving.
De nabijheid van de oorlog en de gevolgen voor de ambtenarij
Naarmate de oorlog vorderde, veranderde de dynamiek tussen de ambtenaren en de Duitsers. Door de druk vanuit Berlijn om actieve deelname aan de oorlog te eisen, veranderde de samenwerking in een strijd om de overleving van de staat. De ambtenaren konden niet meer met goede trouw blijven functioneren gezien de verschrikkingen die om hen heen gebeurden. De dilemma's waar ze mee te maken kregen, maakten het voor hen steeds moeilijker om met hun geweten te leven en hun werk voort te zetten.
Herinneringen en erkenning na de oorlog
Na de oorlog werden degenen die waren gebleven, geobserveerd en geëvalueerd op hun rol tijdens de bezetting. Hun acties werden kritisch bekeken, en velen vonden dat ze niet deugdzaam genoeg hadden gehandeld. Dit leidde tot een complexe discussie over hun langlopende trouw aan het instituut versus hun morele verantwoordelijkheden. De beschikbaarheid van de excuses in recentere jaren is een reflectie van de ontwikkeling van de Nederlandse samenleving en het belang van erkenning van deze ambtenaren die in die turbulente tijd leefden.
Aan de vooravond van Dodenherdenking en Bevrijdingsdag herdenken we niet alleen, maar herkennen ook. Dat is leerzaam, maar ook confronterend. Het boek De tien van Den Haag van Stephan Steinmetz is dat zeker in tijden dat ambtenaren worstelen met vragen van loyaliteit. In Amerika bij de omgang met de regering-Trump. En ook in eigen land met vragen over controversieel beleid.
Jaap Jansen en PG Kroeger praten met Stephan Steinmetz over de belevenissen van de tien hoogste ambtenaren op de Haagse ministeries toen in mei 1940 Nazi-Duitsland Nederland binnenviel en al na enkele dagen dwong tot capitulatie.
***
Deze aflevering is mede mogelijk gemaakt met donaties van luisteraars die we hiervoor hartelijk danken. Word ook vriend van de show!
Deze aflevering bevat een advertentie van Lendahand.com - gebruik de code betrouwbarebronnen500 bij je eerste investering (geldig t/m 31 mei 2025)
Heb je belangstelling om in onze podcast te adverteren of ons te sponsoren? Zend een mailtje naar adverteren@dagennacht.nl en wij zoeken contact.
Op sommige podcast-apps kun je niet alles lezen. De complete tekst plus linkjes en een overzicht van al onze eerdere afleveringen vind je hier
***
Ineens stonden de secretarissen-generaal moederziel alleen, zonder gezamenlijke beleidslijn. Met een naar Londen gevluchte regering die radeloos was en met een vijandige overwinnaar die scherp had afgewogen hoe de Nederlanders te paaien en te onderwerpen. "Maak er het beste van", zei minister Pieter Sjoerds Gerbrandy bij het afscheid tegen zijn SG.
Steinmetz vertelt met rijke details hoe de ambtelijke top niet alleen een eigen werkwijze moest vinden - die was er voorheen nauwelijks - maar ook moest leren omgaan met een bezetter die geheel anders te werk ging dan waar men zozeer voor gevreesd werd. Een merkwaardige mengeling van opluchting, daadkracht, argwaan en onbestemde vrees nam de overhand. En stiekem waren 'de tien' zelfs blij dat ze zonder ministers, parlement, verdeelde partijen en verzuilde polder nu eens flink en 'modern' aan de slag konden.
Adolf Hitler wilde ‘het Germaanse broedervolk’ paaien en de Nederlandse economie inzetten voor zijn oorlogsmachine. Steinmetz laat zien hoe bij alle geruststellend klinkende boodschappen - ook over 'het Jodenvraagstuk'- al in de zomer van 1940 doelgericht werd gewerkt aan de voorbereiding van het maatschappelijk isolement en de ondergang van Joden - ook in Nederland.
De tien SG's kozen daarbij voor een lijn van formele samenwerking met de bezetter, om bestuur, economie en grondwettelijke rechten zoveel mogelijk overeind te houden. En ze ontdekten dat ze met de bezetter - onder leiding van Hitlers 'stadhouder' Arthur Seyss-Inquart - één doel deelden: NSB’ers zoveel mogelijk buiten de deur houden.
Zo probeerden ze vanuit een defensieve houding te doen wat de vader van Jan de Koning zijn tienerzoon destijds voorhield: 'het onderscheid tussen een greppel en de laatste gracht' in de gaten houden. Dat ze zich met hun houding op ‘een hellend vlak’ begaven, beseften sommigen al aan het begin van de bezetting. Anderen hielden zich vast aan hun drijfveer ‘erger te voorkomen'. De sterke man onder de SG's, Hans Hirschfeld, noemde het de principiële keuze tussen 'Gesinnungsethik' en 'Verantwortungsethik', naar de terminologie van Max Weber.
Een manier om de dialoog met Seyss-Inquart en zijn staf gaande te houden was het niet agenderen van mogelijke conflictstof, maar wel formele protesten uiten als het niet anders kon. Daarna poogden ze de scherpe kantjes eraf te halen, vaak met procedurele trucjes. Toen Joodse Nederlanders geen parken meer mochten bezoeken, ontstond een hele discussie over de definitie van 'een park'.
Intussen kaapte de bezetter een perfectionistisch ambtelijk project dat het mogelijk maakte iedere inwoner nauwkeurig te identificeren en registreren. Stephan Steinmetz laat zien hoe naïef professionalisme, cowboygedrag en gebrek aan toezicht vanuit de top rampzalige gevolgen kreeg.
Ondertussen droegen veel Nederlanders op de verjaardag van prins Bernhard een anjer – als stil protest. De aanhankelijkheid aan het Oranjehuis deed Nazi-propagandachef Joseph Goebbels tijdens een bezoek aan Den Haag in woede ontsteken. Steinmetz vertelt buitengewoon beeldend van een confrontatie tussen Hermann Göring en opperbevelhebber Winkelman.
De NSB buiten de deur houden lukte uiteindelijk niet. Allengs werden Duitsgezinde SG's in vacatures benoemd. Toch probeerden de resterenden van de oorspronkelijke tien ook met hen erbij het land draaiende te houden. De bezetter besefte dat met name Hirschfeld onmisbaar was voor de economische situatie en de loyaliteit van het bedrijfsleven.
Hoogst opmerkelijk - en verrassend actueel - is hoe hij de land- en tuinbouw drastisch aanpakte om mogelijke hongersnood te voorkomen. Niet minder hoe hij zo nodig bruut de confrontatie zocht als geweld dreigde, bijvoorbeeld bij een mijnstaking. "Wilt u kolen of lijken?" zei hij ijskoud tegen de generaals.
Na de bevrijding werden de SG's vooral beoordeeld op wat zij hadden gedaan om 'het verzet' te helpen. Dat zij hun taak zagen als 'erger voorkomen', de NSB tegenhouden en 'het land draaiende houden' werd minder zwaar gewogen.
Des te opvallender is dat de regering na 1945 Hirschfeld toch hoge posten bleef gunnen. Impliciet besefte men blijkbaar dat "Maak er het beste van" het enige was, dat hem en zijn collega's was meegegeven in onmogelijke omstandigheden.
***
Verder luisteren
322 - 30 januari 1933, een fatale dag voor Duitsland en de wereld
105 - Dagelijks leven in Nazi-Duitsland
478 - Was Hitler een socialist?
314 - Prins Heinrich XIII en het verlangen naar een autoritair Duisland
385 - Jan de Koning en het verschil tussen een greppel en de laatste gracht
479 - Winston Churchill. Staatsman. Redenaar. Excentriekeling.
32 - Churchill en Europa: biografen Andrew Roberts en Felix Klos (vanaf 1 uur 3)
300 - Ethische politiek: het bijzondere Nederland met zijn 'moreel hoogstaande opvattingen'
441 - Extra zomeraflevering: boekenspecial! (oa over de secretarissen-generaal)
120 - Roel Bekker: Waarom bij de overheid dingen zo vaak fout gaan
489 – Trump, Musk en de aanval op de privacy
408 – FBI-chef J. Edgar Hoover, de machtigste ambtenaar van Amerika
208 - Max Weber: wetenschap als beroep en politiek als beroep
200 - De Heerser: Machiavelli's lessen zijn nog altijd actueel
***
Tijdlijn
00:00:00 – Deel 1
00:52:00 – Deel 2
01:38:00 – Deel 3
02:00:51 – Einde
Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.
Remember Everything You Learn from Podcasts
