Zhdanov, formalisme en culturele zuiveringen (1948)

Een Betrouwbare Bronnen-aflevering opgenomen in het Concertgebouw in Amsterdam, samen met het Arethusa Quartet. Een experiment: hoe kun je de identiteit van Betrouwbare Bronnen op een ongebruikelijke, eigenzinnige wijze vertolken?

In veel afleveringen van deze podcast klinkt steeds weer door hoe politiek, kunst, tradities, inspiratie, muziek en de macht van heersers toen en nu met elkaar verbonden zijn. En soms grootse, maar vaak fatale prestaties opleveren.

In een live-uitvoering vertellen we met de musici van het Arethusa Quartet het verhaal van de grote componist Dmitri Sjostakovitsj (1906 - 1975) in dit herdenkingsjaar. In zijn leven en werk werden zijn strijkkwartetten het ‘intiem, geheim dagboek’, vertelt Daniel Rowland, eerste violist van 'Arethusa'. Zijn muzikaal genie, zijn inspiratie, angsten, wanhoop, liefde, verzet en triomfgevoelens kon hij daarin voluit laten klinken.

Jaap Jansen en PG Kroeger verkennen hoe leven, politiek, muziek en noodlot bij Sjostakovitsj samen kwamen. De alles overheersende figuur daarbij - voor de componist ten goede en ten kwade - was Jozef Stalin, de meedogenloze tiran, maar ook kenner en liefhebber van de klassieke muziek waarin Sjostakovitsj zo uitblonk.

***

Deze aflevering is mede mogelijk gemaakt door Het Concertgebouw en met donaties van luisteraars die we hiervoor hartelijk danken. Word ook vriend van de show!

In het Concertgebouw zijn de komende maanden meerdere Sjostakovitsj-uitvoeringen.

Heb je belangstelling om in onze podcast te adverteren of ons te sponsoren? Zend een mailtje naar adverteren@dagennacht.nl en wij zoeken contact.

***

Sjostakovitsj begon als jonge ster in een periode dat jeugdig experiment bon ton was in Rusland. Elke grote revolutie had immers zijn Beethoven nodig, dus ook deze rode. In elk repertoire schitterde hij. Zijn filmmuziek sleepte heel de Sovjet-Unie mee, zijn optimistische koren en ballades waren uitermate populair. Tegelijkertijd zag Lenin al hoe machtig film als propagandamiddel kon zijn. Politiek, heerschappij en muziek raakten meteen verstrikt.

Stalin werd in 1928 alleenheerser en protegeerde de jonge musicus. Meer en meer werd Sjostakovitsj helder hoezeer privilege en gunsten van de tiran ook een gifpil waren. Het was een vloek. Een kooi met gouden tralies.

In 1936 begonnen Stalins moorddadige zuiveringen. Sjostakovitsj werd symbool van die repressie toen zijn bejubelde opera 'Lady Macbeth van Mtsensk' in partijkrant de Pravda veroordeeld werd en hij voor zijn leven vreesde. Daniel Rowland vertelt aangrijpend welke doodsangsten beroemde kunstenaars in deze jaren dag en nacht beleefden.

Maar toen Adolf Hitler in juni 1941 Operatie Barbarossa begon had Stalin zijn kunstenaars weer hard nodig. Zij moesten het volk bemoedigen en de grootse cultuur van Rusland naar het westen doen schitteren. Sjostakovitsj deed zijn patriottische plicht.

Na de overwinning op Nazi-Duitsland was de stank voor dank van de tiran ongekend. Golven van repressie, hongersnood en een nieuwe zuivering maakten Sjostakovitsj wanhopig. Een nieuwe cultuurcampagne van de paranoïde heerser bracht hem aan de afgrond van leven en dood. Het Arethusa Quartet vertolkt de muziek waarin hij zijn wanhoop en levensmoed durfde te uiten.

Stalins dood in 1953 betekende een soort dooi, maar de componist bleef doodsbenauwd en tegelijk moedig voor anderen die vervolgd werden. Nu moest hij de triomfen laten klinken van de Sovjet-Unie als wereldmacht in wording – nu met de Spoetnik-satelliet! Zijn leven kreeg een late zonnegloed door de liefde van en voor zijn Irina. Daniel Rowland vertelt over zijn bijzondere contact met haar en hoe zij het muzikale motto 'pom - pom - pom' voor hem ontraadselde.

in 1974 schreef Dmitri Sjostakovitsj zijn laatste strijkkwartet in het besef dat zijn leven voorbij was. Het was zijn eigen requiem voor een bestaan waarin schoonheid, gruwelen en hoop zijn levenslot waren.

Het Arethusa Quartet speelt in deze aflevering delen uit strijkkwartetten (bij de tijdstippen moet je 1 à 2 minuten optellen als er advertenties in de aflevering zitten)

00:03:23 – Het openingsdeel van het 8e Strijkkwartet, door Sjostakovitsj 'mijn grafsteen' genoemd.

00:37:11 - Het openingsdeel van het 2e Strijkkwartet uit Sjostakovitsj' jonge jaren als lefgozer van de moderne muziek.

00:59:43 - Het Scherzo uit het 3e Strijkkwartet vol van doodsangsten.

01:18:40 - Het Adagio uit het 4e strijkkwartet dat hij opdroeg aan zijn joodse vrienden en slachtoffers van geweld en vervolging.

01:36:52 – Het voorlaatste deel uit het 8e Strijkkwartet, dat hij de afgrond van zijn leven noemde.

01:59:24 -Het Scherzo uit het 9e Strijkkwartet waarin Sjostakovitsj' muzikale virtuositeit zijn late liefde voor Irina tot uiting bracht.

02:08:14 -Het slot van het 15e Strijkkwartet: “Mijn requiem.”

***

Verder lezen

Solomon Volkov – De kunstenaar en de tsaar, sovjetcultuur in de jaren ’30 en ’40 (Arbeiderspers, 2003)

Solomon Volkov – Getuigenis. Herinneringen van Dmitri Sjostakovitjs (Arbeiderspers, 1979)

Simon Sebag Montefiore – Stalin: het hof van de rode tsaar (Spectrum, 2004)

Lenin – Over de volksopvoeding (Progres, 1976)

Julian Barnes – Het tumult van de tijd (roman) (Atlas Contact, 2016)

***

Verder kijken

Nationale Opera - Lady Macbeth van Mtsensk

olv Mariss Jansons, met oa Eva-Maria Westbroek

***

Verder luisteren

Stalin en Rusland

354 - Eenzaamheid, machtsstrijd en repressie in het Russische rijk van Poetin, Stalin en tsaar Nicolaas II https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/411a9106-9da2-40f5-9f06-9f19aff37246

395 - Winterboeken, met Stephen Kotkins monumentale Stalin-biografie https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/8451693e-9bbe-4b87-906b-4a494edfca2e

394 – Honderd jaar na zijn dood: de schrijnende actualiteit van Lenin https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/27f967ab-d2e5-496f-83bd-d5d3c1e26413

257 - Het machtige Rusland als mythe: hoe 'speciale militaire operaties' een fiasco werden https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/c9bf723e-2e02-4471-99c6-c5410883ce27

258 - De kille vriendschap tussen Rusland en China https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/ad5bd584-a93d-4a0a-9d1d-4d1eb6ca3819

58 - 70 jaar China, de Volksrepubliek van Mao, Deng en Xi https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/16914bf4-3e63-42a8-a1ff-b561d1c31216

453 – 75 jaar Volksrepubliek China. Stalin wantrouwt Mao. https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/2268a339-e0ca-4d2a-85bd-2ec5c4b6a1ca

163 - De ondergang van de Sovjet-Unie: hoe een wereldmacht verdampte https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/0b674b5e-f7aa-4606-8b1e-b3340c796f25

Muziek en historie

346 - Alle Menschen werden Brüder! https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/1c369825-dd76-463a-abd9-8d522f58e759

498 - Gustav Mahler en zijn tweede stad Amsterdam https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/e7f7fa4f-c2db-484b-b3a3-c4a751034c23

373 - Nederland en België: de scheiding die niemand wilde - Hoe een opera België van Nederland afscheurde https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/0eb00268-9b56-427c-8687-505a0f69f401

387 - Niets is zó politiek als opera - 100 jaar Maria Callas https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/cdff059b-3e0c-4a27-b04e-e1093b8250b2

305 - Andrea Wulf, Hoe rebelse genieën twee eeuwen later nog ons denken, cultuur en politiek beïnvloeden https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/9679f995-4a1c-4988-b385-73a882528902

43 - Mozart op het Binnenhof https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/2f944a46-f9bf-46cc-bba8-9f0edabde41c

360 - Mar-a-Lago, de plek waar het al 100 jaar gebeurt https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/d3a58eb1-086c-4fb6-8688-6d87a37d3925

***

Tijdlijn

00:00:00 – Deel 1

01:12:17 – Deel 2

01:36:29 – Deel 3

02:14:27 – Einde

See omnystudio.com/listener for privacy information.