Maria Theresa: strijd om opvolging en hervormingen

Het jaar eindigt, de winterkou slaat toe. Alle reden voor de jaarlijkse Winterboekenspecial! Jaap Jansen en PG Kroeger nemen je mee naar het jaar 750 in Aken en Bagdad, naar Londen in 1940, het jacht van Onassis in 1958, het Wenen van 1740, Nederland in het Europa van 1920, Oberstdorf in Beieren in 1933 en decennia van dissonanten in het Concertgebouw in Amsterdam.

***

Deze aflevering is mede mogelijk gemaakt met donaties van luisteraars die we hiervoor hartelijk danken. Word ook vriend van de show!

Heb je belangstelling om in onze podcast te adverteren of ons te sponsoren? Zend ons een mailtje  en wij zoeken contact.

***

Eerste boek: 'Hoe de wereld veranderde rond het jaar 750' van Herman Kaptein (Walburg Pers, 293 p.)

Een fascinerende vergelijkende historie van mondiale veranderingen in economie, cultuur, governance en technologie in de periode die wij in Europa 'de Karolingische renaissance' noemen. Maar de schrijver ziet analoge ontwikkelingen elders in de wereld, van het Midden-Oosten tot India, de Zijderoute en China. Cruciaal was het opbloeien van een schriftcultuur die grote invloed uitoefende op de wijze waarop de heersers van de toen opkomende imperia konden regeren. Wetgeving, documentatie van besluiten en regels, communicatie,  rechtspraak en sociale en religieuze ordening werden rationele gemaakt door deze vast te leggen in formele geschriften. Het feit dat met de katholieke kerk en de Islam grote, gemeenschappelijke normenstelsels over de nieuwe imperia werden gespreid versterkte deze ontwikkeling nadrukkelijk. Karel de Grote beschikte door zijn steun aan de kloosterordes over een grote groep geletterde, multinationale adviseurs en bewindslieden die bovendien in heel zijn rijk in dezelfde taal met elkaar konden communiceren en discussiëren: het Latijn. In Bagdad gebeurde hetzelfde, maar vanuit de gemeenschappelijkheid van de Islam en de rol van de wetenschappers die daar bijeen kwamen uit heel de Levant, maar in het bijzonder ook vanuit Perzïë en India. Door hen werden wiskunde en astronomie op het hoogste niveau beoefend. Onze 'Arabische getallen' hebben via Bagdad hun oorsprong in het India van die jaren.

Tweede boek: 'When Lions Roar' van Thomas Maier (Crown, 784 p.)

Ook dit boek gaat over dynastieën op meerdere continenten. De families Churchill en Kennedy konden nauwelijks meer van elkaar verschillen in achtergrond, politieke opvattingen en familiegeschiedenis, maar werden als magneten tot elkaar aangetrokken. Conflicten, politieke heibel, spionage, zakelijke deals, vriendschappen en liefdesaffaires vullen dit boek over die 'brullende leeuwen'. En als derde hoofdpersoon op de achtergrond speelt president Franklin D. Roosevelt een cruciale rol. Verrassende figuren komen in het boek naar voren, zoals Pamela Digby die van geliefde schoondochter van Churchill uiteindelijk via allerlei affaires en huwelijken een van de invloedrijkste politieke fundraisers werd voor de Democraten in Amerika. Haar 'ontdekking' was Bill Clinton. En de Griekse reder Aristoteles Onassis was een vriend en reisgenoot van de oude Winston Churchill en op zijn jacht reisde niet alleen Maria Callas mee, maar ook het jonge echtpaar JFK en Jackie. Later zou zij hem trouwen.

Derde boek: 'Maria Theresa - Empress' van Richard Bassett (Yale University Press, 520 p.)

Nog een dynastie en persoonlijkheid van de buitencategorie. De Habsburgse keizerin Maria Theresa - zij regeerde van 1740 tot 1780 - was een van de machtigste en boeiendste vrouwen van haar tijd. Zij moest als 23-jarige letterlijk vechten om haar vader te kunnen opvolgen en zijn erflanden te regeren. Daartoe behoorden Oostenrijk, Hongarije, grote delen van de Balkan, Bohemen, Moravië en Silezië, grote delen van Noord-Italië en het huidige België. Maria Theresa overleefde die strijd met panache en werd een belangrijk hervormer van het bestuur, de wetgeving, economie en financiën en zeer in het bijzonder het onderwijs aan haar onderdanen. Een van haar opvallendste eigenschappen was haar bijna onfeilbaar oog voor talent. En daarbij was zij allesbehalve eenkennig. Zelfs een Hongaarse wees die haar als roeier opviel, protegeerde zij en liet hem zijn talenten ontdekken, waardoor hij een van haar belangrijkste raadsheren werd. Haar politieke gevoel deed haar aan het eind van haar leven grote zorgen hebben over de Amerikaanse revolutie tegen koning George III. Indringend waarschuwde zij haar dochter Marie Antoinette voor wat zij in Frankrijk zag opdoemen. Had zij maar beter naar haar moeder geluisterd.

Vierde boek: 'De Groote Vrede' van Wim de Wagt (Boom, 446 p.)

Na de val van dynastieën als de Habsburgers en Romanovs werd Europa in Versailles geheel heringedeeld. Dit leidde tot grote onrust over de toekomst van die nieuwe staten en hun oudere buren. Dat werd de bron van een golf van idealisme om in die toekomst een verenigd Europa te laten ontstaan. Juist vanuit het neutrale Nederland werden vele impulsen daaraan gegeven. Opmerkelijk was de rol van captains of industry die zo'n eenwording als de oplossing zagen voor de economische ravage die Versailles had veroorzaakt. Hendrik Colijn was de meest gezaghebbende vanuit die kringen en werd nimmer moe wereldwijd te pleiten voor een douane-unie, afschaffing van handelstarieven en de belemmeringen van de nieuwe grenzen op het Europese continent. Een hoofdpersoon in dit boek is de Franse staatsman Aristide Briand, die vurig werkte aan verzoening met de Duitsers en een soort Interne Markt probeerde te vormen als een Jacques Delors avant la lettre. Het idealisme en de inzet werden niet beloond. Autoritaire heersers en wraakgevoelens zouden Europa nog een tweede keer verwoesten, maar na 1945 werden de lessen uit dat eerdere ideaal concreet gemaakt.

Vijfde boek: 'A Village in the Third Reich' van Julia Boyd (Pegasus, 412 p.)

Dat stadje is Oberstdorf in het zuiden van Beieren. Klassiek Alpendorp van boeren en burgers, behoudend, rooms en gehecht aan tradities. Maar dankzij de wintersport ook economisch, cultureel en menselijk verbonden met heel Europa, vooral de rijke toeristen. Hoe het nationaalsocialisme in die gemeenschap doordrong, de dictatuur ging overheersen en angst en wegkijken domineerden wordt in menselijke lotgevallen zichtbaar. De mensen leerden bidden "Lieber Gott, mach mich stumm, daß ich nicht in Dachau kumm.' Het stadje was niettemin ook trots op de overwinningen van zijn bergjagers in de Wehrmacht, al kostte hun alpinistische stunt in de Kaukasus hen bijna het leven, omdat Hitler woedend was. In Oberstdorf poogde men de dictatuur te overleven door elkaar waar mogelijk te beschermen, ook de joodse dorpsgenoten. Een unieke rol speelde daarbij een Nederlandse gravin, die verbonden was aan Koningin Wilhelmina. Haar kindersanatorium werd een schuilplaats voor vervolgden.

Zesde boek: 'Dissonanten in het Concertgebouw' van Albert van der Schoot (Noordboek, 560 p.)

Politiek en Klassieke Muziek, de luisteraars van Betrouwbare Bronnen zijn wel vertrouwd geraakt aan de innige relaties tussen die twee. Dit boek zit vol fascinerend verhalen, momenten, figuren en incidenten in die kunsttempel van onze hoofdstad. Want het gebouw wordt vaak benut voor alle mogelijke manifestaties, die ook recent nog tot heftig gedoe aanleiding gaven. Een paar voorbeelden slechts: de communistische herdenking in 1924 van Lenin bij zijn dood of het 25-jarig jubileumfeest om paus Leo XIII, de man van Rerum Novarum,  in 1903 te vieren. De manifestatie voor de 70e verjaardag van Domela Nieuwenhuis in 1916 en die van de NSB in zomer 1944 om ‘trouwbetuiging aan den Führer’ te tonen na de bomaanslag op zijn leven. Ook de muziek zelf kon politieke heftige controverses opleveren. Zo weigerde het rode koor Stem des Volks in 1934 het Wilhelmus te zingen en was er een epische ruzie met Cosima Wagner die de opera 'Parsifal' van haar echtgenoot weigerde te laten uitvoeren in Amsterdam. Stalin had het niet van een vreemde toen Dmitri Sjostakovitsj' opera hem in 1936 niet beviel!

***

Verder luisteren

Bij boek 1

203 - Karel de Grote. https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/1f66b01c-d62a-44f3-98ba-5ef8684a81da

363 - Zomerboeken met Dan Jones over de globalisering in de Middeleeuwen   https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/d834c464-00ed-45f6-9018-6ab7f8536e29

262 - India in de geschiedenis https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/8e738070-a079-4411-ab30-8546d29083fc

311 - De wereld volgens Simon Sebag Montefiore https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/caaa9aac-ea36-4633-9460-74da8adf4c2f

Bij boek 2

479 - Winston Churchill. Staatsman. Redenaar. Excentriekeling. https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/e3d96569-9b20-4af8-8246-410bd9e121ae

32 - Churchill en Europa: biografen Andrew Roberts en Felix Klos https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/72fbfe90-463b-4d38-bb87-fd0f25d8116d

303 - Bijzondere Britse premiers https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/569c9e3d-2f7b-44cf-ae38-bd323c2ddafc

Bij boek 3

437 - Hongarije mag een half jaar Europa voorzitten. Gaat dat wel goed? https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/83ac74f7-1576-455b-9204-e79aa027291f

38 -  Oostenrijk, Maria Theresa en Poetin https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/29723a6e-6ec4-49ce-9354-07fdc118b9cb

Bij boek 4

100 - Nederland in Europa: lusten en lasten door de eeuwen heen https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/94ea4076-3118-4fe9-97e5-13b12f7a0355

34 - 140 jaar Anti-Revolutionaire Partij en Colijn https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/2e71b88f-0513-4c5b-8726-3a231d47d6a7

107 - Jean Monnet, de vader van Europa https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/cdf85c74-37e0-48a5-813f-aeda4b129e64

Bij boek 5

99 – Zomerboeken – oa Julia Boyd – Travellers in the Third Reich https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/4ec7b064-5157-47d9-ad74-9edc7e92ed48

105 - Dagelijks leven in Nazi-Duitsland https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/ad301f73-376f-4d97-b8c2-fb74f084db5e

322 - 30 januari 1933, een fatale dag voor Duitsland en de wereld https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/943245ed-8640-4714-b3b1-d048e6e63ce5

113 - De Jaren '20 als wenkend perspectief https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/8940f5b0-e098-4dbb-96f7-4a3f125b8017

Bij boek 6

387 - Niets is zó politiek als opera - 100 jaar Maria Callas https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/cdff059b-3e0c-4a27-b04e-e1093b8250b2

394 – Honderd jaar na zijn dood: de schrijnende actualiteit van Lenin https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/27f967ab-d2e5-496f-83bd-d5d3c1e26413

43 - Mozart op het Binnenhof https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/2f944a46-f9bf-46cc-bba8-9f0edabde41c

346 - Alle Menschen werden Brüder! https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/1c369825-dd76-463a-abd9-8d522f58e759

498 - Gustav Mahler en zijn tweede stad Amsterdam  https://art19.com/shows/betrouwbare-bronnen/episodes/e7f7fa4f-c2db-484b-b3a3-c4a751034c23

531 - Muziek en tirannie: de schrijnende actualiteit van Dmitri Sjostakovitsj  https://omny.fm/shows/betrouwbare-bronnen/531-muziek-en-tirannie-de-schrijnende-actualiteit-van-dmitri-sjostakovitsj

***

Tijdlijn

00:00:00 – Deel 1

00:40:58 – Deel 2

01:13:16 – Deel 3

01:59:54 – Einde

See omnystudio.com/listener for privacy information.